Bestuurlijke hoofdlijnen

Inleiding

Het college presenteert dit jaar geen financieel sluitende Voorjaarsnota voor 2024. We leggen de raad een Kaderbrief met de financiële kaders voor 2024 en volgende jaren voor en een Burap met een aantal financiële mutaties die in de lopende begroting 2023 om bijstelling vragen. Wij doen dit omdat de kaders een beeld geven dat financieel uitdagend is. Daarvoor is de financiële opgave te groot en gepaard met teveel onzekerheid. In de Kaderbrief vindt u de bestuurlijke en financiële hoofdlijnen voor de begroting 2024-2027, denklijnen om op de lange termijn tot een financieel gezonde strategie voor Zaanstad te komen en Burap-mutaties om tot een bijstelling te komen voor de begroting 2023.

Kaderbrief 2024-2027
Landelijke ontwikkelingen
Op de lange termijn zijn er behoorlijke zorgen over de financiën van veel gemeenten. Bij veel gemeenten is de rek er qua bezuinigingen na een aantal magere jaren wel uit. Zo is de opschalingskorting voor 2026 nog steeds van kracht en ligt de compensatie voor de jeugdzorg in 2026 weer onder het niveau van 2021 (en blijven de kosten stijgen). De VNG en het Rijk hebben wel na 1,5 jaar onderhandelen een financieel principeakkoord bereikt voor de Hervormingsagenda Jeugd. De eerder ingeboekte bezuiniging wordt voor 2024 en 2025 bevroren. Ook op het vlak van risicodeling is het Rijk de gemeente tegemoetgekomen. Het accres groeit vanaf 2026 niet meer mee met de omvang van de Rijksuitgaven. Verder drukt de hoge inflatie als gevolg van de oorlog in Oekraïne en de krapte op de arbeidsmarkt hun stempel op veel gemeentebegrotingen. De VNG bevestigt deze zorgen en heeft berekend dat gemeenten, rekening houdend met de septembercirculaire 2022, in 2026 € 3 miljard tekort zullen komen. Het is afwachten in hoeverre gemeenten in de meicirculaire 2023 gecompenseerd worden voor de hogere prijs- en loonstijgingen. Daarnaast krijgen gemeenten veel taken overgeheveld vanuit het Rijk zonder voldoende financiële middelen. Dit werkt de onzekerheid bij veel gemeenten in de hand. Hoewel er voldoende incidentele middelen beschikbaar lijken te zijn, ontbreken de structurele middelen. Dit zet een structureel sluitende begroting op termijn onder druk.

Lokale ontwikkelingen
Zaanstad kent een lange geschiedenis van, financieel gezien, weinig vlees op de botten. Deze beperkte robuustheid van onze financiën maakt Zaanstad gevoelig voor schommelingen in de samenleving en ontwikkelingen bij het Rijk. Of dat nu een decentralisatie van taken is zonder voldoende financiële middelen - zoals de Jeugdzorg/Wmo, of nieuwe wetgeving - zoals de Wet Open Overheid. Zaanstad voelt de gevolgen direct, zowel in onze inkomsten als de uitgaven die wij als gemeente kunnen doen. Voor een gezonde financiële begroting op lange termijn betekent dit dat we fundamentele keuzes moeten maken.
Deze urgentie zien wij terug bij de Voorjaarsnota, die onder druk staat van autonome ontwikkelingen zoals hoge prijs- en looninflaties. Hiervoor worden we als gemeente vooralsnog onvoldoende vanuit het Rijk gecompenseerd. Als we die ontwikkelingen financieel moeten opvangen - en daarin lijken we weinig alternatieven te hebben - betekent dit dat er geen ruimte is voor andere begrotingsbijstellingen en een deel van het huidige coalitieakkoord ‘Slagen maken’ onder druk komt te staan. Ruimte voor nieuwe intensiveringen waarvoor de raad een positieve zienswijze heeft gegeven is er vooralsnog niet. Deze bestuurlijke aandachtspunten worden bij de Begroting 2024 afgewogen. Wel heeft het college er voor gekozen om het maatschappelijk middenveld te ondersteunen in deze moeilijke tijd. De inflatie waar ook de maatschappelijke instellingen mee te maken hebben, compenseren we zo veel mogelijk middels een subsidieverhoging. Voor het college van Zaanstad is het namelijk niet aanvaardbaar om de hogere lasten af te wentelen op onze inwoners en maatschappelijke instellingen.

Een financieel gezonde gemeente
De Kaderbrief 2024-2027 heeft als doel om op de lange termijn tot een financieel gezonde strategie voor Zaanstad te komen, waarbij de inhoudelijke opgaven in balans zijn met de beschikbare financiële middelen en de capaciteit van de organisatie (de driehoek). Het college heeft daarbij twee snelheden, richting een sluitende begroting 2024 in september en op lange termijn naar een gezonde financiële strategie.

Financieel beeld
Gezien de lokale ontwikkelingen presenteert het college in deze kaderbrief alleen de autonome en onvermijdelijke ontwikkelingen. Deze leiden tot een negatief financieel beeld dat fors is.  

In de financiële hoofdlijnen worden de mutaties verder toegelicht.

Bestuurlijke knelpunten
De spanning op de financiën wordt niet alleen duidelijk vanuit de autonome ontwikkelingen; dagelijks zien we druk op de uitvoering van onze (kern)taken. De groei van de gemeente, de ruimtelijke keten, het vergunningen proces, de uitvoering van de minima regelingen, ze staan onder druk door capaciteitsgebrek, geld gebrek en een omvang aan taken die groeit en steeds hogere (wettelijke) eisen kent. Een inventarisatie uit de organisatie leert dat we, ondanks de extra middelen vanuit het coalitieakkoord, nog steeds niet optimaal aan onze gemeente kunnen werken.

We zouden graag extra investeren in onze gemeente en onze mensen. Om de economische visie uit te voeren en zo ruimte te maken voor wonen en werken, om onze gemeente transparanter te laten werken en meer open te zijn (uitvoering van de Wet Open Overheid), om structureel een stevige bijdrage te kunnen leveren aan fijn wonen in Zaandam Oost, om een steunpunt in Noord te organiseren. We streven er naar om richting de begroting, langs de hieronder gepresenteerde denklijnen, ruimte te vinden om alsnog iets te kunnen prioriteren op deze onderwerpen.

Denklijnen
Het college van Zaanstad heeft een aantal denklijnen opgesteld die moeten leiden tot een gezonde financiële meerjarenbegroting 2024-2027. Graag bespreekt het college deze denklijnen met de raad om zo tot gedragen denkrichtingen te komen waarlangs de Begroting 2024 zal worden opgemaakt.

A. Op weg naar realistische opgaven (inhoud)
1. Denklijn Meer werken vanuit vertrouwen
door het invoeren van ruimte scheppende regels waardoor minder capaciteit op controles, handhaving, verwerking, ed. nodig is.

2. Denklijn Focus aanbrengen
in projecten en werkzaamheden in het ruimtelijke en maatschappelijke domein door te prioriteren, te heroverwegen en stop te zetten.

3. Denklijn Meer aan de stad én de dorpen en onze partners overlaten
waarbij we de kennis en expertise benutten die al aanwezig is in de gemeente en meer handelen vanuit vertrouwen.

4. Denklijn Elk project of werkzaamheid heeft een opdracht
en draagt structureel (niet gebaseerd op tijdelijk geld of pilots) bij aan de strategische opgaven en is voorzien van een bestuurlijke opdracht

B. Op weg naar een duurzaam gezonde begroting (financiën)
5. Denklijn Vaar scherp aan de wind
door een bezuinigingsdoelstelling als prikkel in te boeken en door financieel verantwoorde risico’s te nemen in onze begroting.

6. Denklijn Bepleit voldoende middelen bij het Rijk
door een sterke lobby om geen taken over te hevelen naar de gemeenten zonder voldoende middelen, geen open-einde regelingen meer.

7. Denklijn Genereer meer inkomsten
door zowel lokaal, regionaal als landelijk te onderzoeken waar de mogelijkheden liggen, met als uitgangspunt ‘we verhogen niet de lokale lasten voor inwoners’.

8. Denklijn Koop slim in
door te onderzoeken op welke manier we zo goed mogelijk kunnen inkopen en aanbesteden (bijv regionale samenwerking of juist alleen).

9. Denklijn Werk met sluitende business cases
waarbij de kosten en opbrengsten met elkaar in evenwicht zijn en benut koppelkansen van verschillende beleidsterreinen.

C. Op weg naar een slimmere organisatie en meer in bondgenootschap met de gemeente (organisatie)
10. Denklijn Zet in op partnerschap
door een effectieve samenwerking met onze (externe) partners op het gebied van huisvesting, personeel en kennis en expertise.

11. Denklijn Werk effectiever en efficiënter
door minder te vergaderen, snellere besluitvorming en meer integraal samenwerken.

12.Denklijn Investeer in goed werkgeverschap
door een actief verzuimbeleid, door medewerkers te ‘boeien en binden’ en door een goed toekomstbeeld van welke medewerkers we in de toekomst nodig hebben.

Burap 2023
Voor het jaar 2023 wordt met deze Voorjaarsnota de Begroting 2023 bijgesteld. In de financiële hoofdlijnen wordt deze bijstelling (begrotingswijziging) verder toegelicht. Het totaal van de begrotingswijziging is dat er ten opzichte van de begroting een tekort is van € 1,5 mln. Dit wordt (vooralsnog) opgevangen door gebruik te maken van de egalisatiereserve. Gedurende het jaar wordt erop gestuurd dit tekort te verminderen, zodat de egalisatiereserve niet hoeft te worden ingezet. Belangrijk element bij deze bijstelling is de vrijval van de Coronareserve. Deze reserve wordt in 2023 nog gebruikt en is daarna niet meer noodzakelijk. Conform de nota reserves en voorzieningen valt het restant van de reserve vrij. Het gaat hier om een bedrag van € 2,8 mln. Het doorvoeren van een extra indexering op de budgetten is de belangrijkste oorzaak van het ophogen van de budgetten.